Krajem oktobra 2015. mađarski premijer Viktor Orban je rekao: „Islam ne pripada Evropi. To su pravila nekog drugog sveta koja je islam doneo na naš kontinent.“ Odmah je dobio adekvatan odgovor poglavara islamske zajednice u Bosni i Hercegovini. Reisu-ul-ulema (veliki muftija) Husein Kavazović ga je podsetio da su judaizam i hrišćanstvo takođe nastali van Evrope.
Muslimanski velikodostojnici jugoistočne Evrope često ističu razliku spram zapadnjačke zajednice koju su prvobitno formirali imigranti i naglašavaju dugu istoriju islama na Balkanu. Ova briga o korenima se naravno poziva na pretenzije na „autohtonost“ balkanskih nacionalizama, uvek sklona tome da misli kako su prava najstarijih naroda na ovim prostorima - najutemeljenija prava. Ali takođe podseća i na islamofobne opsesije, koje islamsku religiju smatraju stranim telom. Treći nivo diskursa sugeriše, suptilnije, kako je balkanski islam drugačiji od onog koji se praktikuje u arapskom svetu, Africi i Aziji, te da je kao takav bolje usklađen sa hipotetičkim evropskim identitetom.
Duga istorija islama u Evropi otpočinje od 8. veka. Od perioda Al-Andaluza (711-1492), na Iberijskom poluostrvu, i Emirata Sicilije (948-1091), seli se na Kavkaz, Krim i potom, zahvaljujući otomanskom osvajanju, na Balkan. No i pre nego što su turske trupe prešle reku Evros u Trakiji (1371), derviši lutalice su već špartali Balkanom i preobraćali lokalno stanovništvo - koje je bilo više ili manje hrišćansko i često u iskušenju od jeresi, poput bogumilstva (videti rečnik). Od 15. veka se uspostavlja otomanska administrativna struktura koja je konverziju učinila popularnim rešenjem.
Imperija nikada konverziju nije učinila obaveznom, ali je ona ipak vodila nekim prednostima, naročito poreskim. Ne-muslimani su morali plaćati poseban porez u zamenu za zaštitu koju im pruža sultan. Suočavali su se sa određenim ograničenjima prava na svojinu i nisu imali pristup određenim komandnim funkcijama, civilnim ili vojnim.
Konverzije su bile ubrzane i masovne u Bosni i Hercegovini, a počev od 16. veka su pogađale veliki deo elite. Ovaj fenomen neki istoričari objašnjavaju sećanjem na crkvu bosansku, ispovedanje „jeretičkih“ orijentacija bliskih bogumilskom dualizmu ili katarima - protiv kojih je papa Honorije III pozvao na krstaški rat 1225. Isticanje tragova bogumilstva omogućava bosanskoj istoriografiji da lakše prilagodi islam, čineći od konverzije manje rezultat spoljašnjeg faktora (otomanska invazija), a više proizvod nacionalne specifičnosti. Zapravo, teško je proceniti ovu vezu. Brzina kojom se vršila konverzija se uglavnom objašnjava slabošću crkvenih struktura, kako katoličkih tako i pravoslavnih. Upravo je u oblastima koje su istorijski bile mesto spora između hrišćanskog zapada i istoka, duž linije podele Rimskog carstva iz 395, islam najlakše pronašao uporište – u Bosni i Hercegovini, ali i u Crnoj Gori.
S druge strane, u albanskom svetu se fenomen konverzije odigravao sporo i postupno. U nekim selima na Kosovu Albanci su se javno deklarisali kao muslimani još uvek praktikujući hrišćanske obrede u tajnosti. Muškarci koji su posedovali i prenosili robu su bili muslimani, dok su žene, koje su deci usađivale osnove vere, bile hrišćanke. U regiji Vitina je Gilhanskim hatišerifom 1839. proglašena verska tolerancija. Bio je to prvi reformski edikt Otomanskog carstva koji je, paradoksalno, imao tragične posledice: sela koja su se do tada smatrala muslimanskim sada su slobodno mogla ispovedati katolicizam – ali javno ispovedanje je odmah dovelo do represije. Meštani sela Binač/Binçë i Stubla su deportovani u Anadoliju. Nezavisno do retrospektivnih nacionalističkih projekcija, kako srpskih tako i albanskih, ovaj čudni sinkretizam osvetljava identitetsku složenost Kosova, još od 19. veka.
U bugarskim, rumunskim i srpskim zemljama imperija priznaje snažno strukturirane pravoslavne crkve kao samostalne zajednice zvane mileti, koje sultan protežira kao „zaštićene zajednice“. Sveti Sava, sin srpskog župana Stefana Nemanje, je od 1219. dobio od vaseljenskog patrijarha priznanje autokefalnosti srpske crkve. Nakon otomanskog osvajanja 1557, autonomiju srpske crkve obnavlja patrijarh Makarije, brat ili rođak velikog vezira Mehmed-paše Sokolovića. Ovaj je poreklom iz aristokratske porodice na bosansko-srpskoj granici, i prešao je u islam. Mileti su postali protonacionalne strukture, kolovođe razvoja modernog nacionalizma tokom 18. i posebno 19. veka. To objašnjava nacionalni karakter različitih pravoslavnih crkava.
Ali ovaj proces je muslimane ostavio po strani. Oni su bili podanici imperije, bez mogućnosti da se oslone na određene komunalne strukture, bilo jezičke ili „nacionalne“. Stoga su dugo bili odani porti (otomanskoj vladi) i čak se protivili nacionalizmima hrišćanskih naroda, koji su pak sve muslimane percipirali kao „Turke“, čak i onda kada su im jezici bili albanski i slovenski.
O neprekidnim iseljavanjima stanovništva
Tokom posete Beogradu, „tako lepom gradu da ga je nemoguće opisati“, poznati otomanski putopisac Evlija Čebelija se 1660. divio umetninama grada u kojem je prebrojao najmanje 17000 muslimanskih kuća i desetak džamija. Od toga danas jedino postoji Bajrakli džamija, sagrađena 1575. i teško oštećena tokom anti-albanskih nemira u martu 2004. Ubrzo nakon grčkog ustanka, prvi srpski ustanak je 1804. najavio postepeni raspad Otomanske imperije i drastično smanjenje muslimanskih naselja na Balkanu. Nakon drugog srpskog ustanka 1815. „Turci“ su naglo proterani sa teritorija otrgnutih od Otomanske imperije, oblasti na koje su nagrnuli hrišćani a koja je bila pod otomanskom kontrolom. Progresivno proširenje crnogorske države, zajedno sa masakrom i prisilnom konverzijom u pravoslavlje, je takođe dovelo do odlaska muslimana. Na teritorijama koje je 1821. zavhatio grčki rat za nezavisnost je ista sudbina čekala muslimanske istovernike. Sve to (…)
