Kako stvari stoje, meteorski uspon princa Muhameda bin Salmana otvara novo poglavlje u saudijskoj istoriji. U nizu nesvakidašnjih poteza i izjava, posebno nakon što je u junu 2017. godine imenovan u rang prestolonaslednika, nova faca Rijada obznanila je svoje ambicije: monopolizovati vlast putem rekonfiguracije saudijskog društva. To zahteva volju za strogom kontrolom politike, ekonomije i diplomatije. Međutim, kako bi ostvario svoje apsolutističke snove, mora da uspostavi kontrolu i nad (simbolički) najvažnijim resursom kraljevstva: nad religijom. Njegovi pozivi na umereni islam, davanje vozačkih dozvola ženama, organizovanje koncerata i ponovno puštanje u rad bioskopa koje je na pomolu naširoko se tumače kao znaci nesvakidašnjeg, štaviše, revolucionarnog projekta – „devehabizacije“ društva i režima. Odlazeći dalje od efekta ovih objava, važno je osvrnuti se na istorijske i sociološke varijable koje bi mogle ugroziti konkretizaciju projekta ostavljenog princu nasledniku.
Pokušaji banalizuje ili čak marginalizuje vehabizma sežu daleko kroz burnu političko-versku saudijsku istoriju. Nastala u drugoj polovini XVIII veka u centralnoj Arabiji, ta teokratija zasniva se na doslovnom čitanju Kurana i rigoroznoj mesijanskoj doktrini koja služi legitimizovanju hegemonizacijskih pretenzija: vehabizam, izdanak hanbelizma, jedne od sunitskih pravnih i teoloških škola. Njegov osnivač, Mohamed Abdulvahab (1703–1792), za jedini valjani put u kako ovozemaljskom tako i onozemaljskom svetu smatrao je striktno poštovanje hanbelističkog učenja i delanja. Svi koji se te dogme ne pridržavaju, uključujući tu i mističke sufističke pokrete, isključeni su iz zajednice. Prema Abdulvahabu, džihad, kao rat za odbranu i širenje islama, postaje glavno sredstvo izvođenja zabludelih na pravi put, što će saudijskom emiratu omogućiti legitimisanje ekspanzionističke politike koji će na prelasku s XVIII na XIX uspostaviti kontrolu nad većim delom Arabije.
Nakon konsolidacinje svoje zajednice i proširenja doktrine na nekoliko oblasti poluostrva, Abdulvahab nijansira stanovišta, posebno u pogledu ekskomunikacije svojih protivnika iz zajednice i spasenja (al takfir), ne bi li ga i drugi muslimani prihvatili. Njegovi naslednici, koji su se velikom brzinom ustoličili kao pravi verski establišment na čelu utvrđenog poretka, odlaze još dalje u ovom procesu banalizacije, ublažavajući neke aspekte svoje doktrine, uključujući tu i osudu sufizma i stigmatizaciju drugih tokova islama. Našli su se u sasvim novoj situaciji. Nakon osvajanja Meke i Medine početkom XIX veka, Saudijski emirat više nije bio marginalni entitet, već islamska sila. Vehabizam više nije bio periferni fenomen, već realnost ravna Umi, muslimanskoj zajednici.
Državna modernizacija
Ovaj prvi pokušaj utihnuo je usled borbe protiv Osmanskog carstva. Stidljivo otvaranje ustupa mesto doktrinarnom grču. Kako bi pobedili neprijatelja, koji je i sam islamske veroispovesti, i očuvali jedinstvo i homogenost sve slabijeg Saudijskog emirata, vehabijski ulemi tokom XIX veka razvijaju ultrakonzervativne i ekskluzivističke ideje. Oslanjajući se upravo mahom na te ideje Abdulaziz ibn Saud pod srećnim okolnostima 1932. godine osniva kraljevstvo Saudijske Arabije, kojim vlada sve do smrti 1953. godine.
Nesalomivi savez čuvara vehabizma i saudijskog monarha ne sprečava ga, međutim, da trezveno sagleda prirodu tradicije koju brani i njenu nekompatibilnost s njegovim novim statusom zaštitnika islamskih svetilišta, lidera jedne od tada malobrojnih islamskih zemalja i vladara nad etnički i verski veoma heterogenom teritorijom. Kako bi izbegao bilo kakvu krizu, on sprovodi dvostruku operaciju: učiniti vehabizam prihvatljivijim i istovremeno ga razblažiti unutar šireg, umerenijeg i samim tim modernijeg političko-verskog toka – islamskog reformizma.
Umesto da ih oslabi, ovaj pokušaj preobraženja pokazao je veliku prilagodljivost saudijskih klerika. Po cenu nekolicine ustupaka u oblasti obrazovanja, administracije i nekoliko doktrinarnih prepravki na temu džihada i odnosa spram (…)
