Nafta, a ne islam, jeste ono zbog čega je Bliski istok poseban. Crno zlato Arapsko-iranskog zaliva dalo je Britanskoj imperiji motiv da u tom regionu, na arapskoj strani, uspostavi ili konsoliduje države koje su bile uvek u nekoj meri veštačke, ali i da pomogne i podrži monarhije krajnje arhaične za okolnosti savremenog sveta. Britanci su iskorišćavali i oživljavali ostatke plemenskih veza, klanove su uzdizali na nivo „kraljevskih dinastija“ i uspostavljali patrimonijalne, apsolutističke režime za koje su se nadali da će uspešno vladati sve dok bude bilo nafte. Ovo prirodno bogatstvo je razlog zašto su se SAD prema saudijskom kraljevstvu, svom najstarijem de facto protektoratu u regionu, postavili isto kao i Britanci. „Predvodnica slobodnog sveta“ je davala podršku sasvim nedemokratskoj, mizoginoj i fundamentalističkoj državi, jedinoj kojoj Kuran i Suna (dela i izreke Prorokove) služe kao ustav.
Ono što razlikuje države članice Saveta za saradnju zalivskih zemalja – Saudijsku Arabiju, Oman, Kuvajt, Bahrein, Ujedinjene arapske emirate (UAE) i Katar – od drugih je to što im je radna snaga uglavnom stranog porekla. U većini ovih zemalja stranci su čak i većina stanovništva: u UAE i Kataru njihov udeo penje se na čak 90%. Izuzetna autonomija država je, usled rente od nafte i gasa, omogućila da ti arhaični sistemi opstanu nakalemljeni na savremene državne institucije i kapitalističku privredu. Što je veća koncentracija moći, to je veća i sposobnost države da zanemari određeni društveno-ekonomski princip u kome bi interesi kapitalističke klase ili izvesnog birokratskog sloja mogli predstavljati sistemsko ograničenje. Što je manja vladajuća elita, kojoj nafta omogućava da se prema državi odnosi kao prema privatnoj svojini, to su joj izlišnije strukturne prepreke, a sloboda manevrisanja je veća. Takva elita može donositi odluke koje deluju kapriciozno i neobjašnjivo. Velike državne mašinerije postepeno menjaju pravac, ali države u kojima je moć izuzetno koncentrisana to mogu činiti odjednom.
Iran i Irak su jedine zalivske zemlje koje se ne odlikuju za region preovlađujućom društveno-političkom strukturom: obe nastaju na tragu drevnih urbanih civilizacija, obe imaju brojno stanovništvo i razvijenije društvo, i jedine su zemlje koje su srušile svoje monarhije. U Iraku je to dovelo do formiranja „republikanskog“ patrimonijalnog režima Baas partije, na čijem je čelu bila porodica Sadama Huseina, a koji je ispoljavao iste mane kojima su se odlikovale i apsolutističke monarhije, sve do kraha režima 2003. nakon američke invazije.
U Iranu je svrgavanje šaha rezultiralo stvaranjem jedinstvenog, strogo teokratskog državnog oblika. Za razliku od susednih zemalja u Zalivu, Iranom ne vlada jedna porodica, već institucije i zakoni, iako Vrhovni vođa ima izuzetnu moć. S obzirom na to, Iran je jedina država u regionu koja postupa u skladu sa doslednom, prepoznatljivom strategijom, a to je ekspanzionizam Revolucionarne garde. Svako zaoštravanje regionalnih napetosti samo doprinosi daljoj legitimizaciji njihove vlasti.
Iransko-irački rat: sukob bez pobednika
Uspostavljanje Islamske republike 1979. godine određujuće je uticalo na trenutni geopolitički okvir u Zalivu. Iranska revolucija je izuzetno ustalasala okolne arapske zemlje, tim pre što su SAD tada bile možda i najslabije, posle kraha u Vijetnamu, paralizovane izazovima poput revolucije u Nikaragvi i sovjetske invazije Avganistana. Irački napad na Iran 1980. je SAD i njenim saveznicama otvorio put ka rešenju: uzajamnom uništenju ove dve problematične države. Iz ovog osmogodišnjeg rata (koji je, prema poslednjim procenama, odneo preko milion života) niko nije izašao kao pobednik.
Pošto nije dobio oprost dugova koje je imao prema monarhijama koje su ga podržale, Sadam Husein je ušao u Kuvajt 1990. godine. SAD su tada dobile priliku da ubiju dve muve jednim udarcem: s jedne strane, vratile su se u Zaliv sa vojnom silom prvi put posle 1962. godine (kada je američka baza u Dahranu, u saudijskoj oblasti bogatoj naftom, evakuisana pod pritiskom egipatskog predsednika Nasera), a sa druge, američkim saveznicima, suparnicima i neprijateljima je potvrđena post-hladnoratovska nadmoć SAD, upravo u trenutku raspada sovjetskog bloka.
Iransko rukovodstvo je imalo ambivalentan stav prema savezničkoj vojnoj intervenciji 1991. godine, iako se na njenom udaru našao njegov neprijatelj – baasovski Irak. Međutim, upotreba američke vojne sile je razvejala strahove saudijske kraljevske porodice, koja se od tog trenutka osećala zaštićenom od budućih iranskih akcija. Stav prema američkom ratu u Iraku postao je lakmus za regionalne odnose Rijada: monarhija je kažnjavala sve koji su podržali Sadamovu invaziju Kuvajta ili su se usprotivili američkoj intervenciji. Proterano je skoro milion jemenskih radnika, obustavljena je podrška Jaseru Arafatu, a prekinuti su i odnosi sa Muslimanskom braćom, iako je Saudijska Arabija bila njihov glavni pokrovitelj još od osnivanja u Egiptu 1928. Zajedno sa SAD, Saudijci su bili protivnici nacionalističkog režima Gamala Abdela Nasera u Egiptu koji je imao podršku Sovjetskog Saveza i sprovodio ozbiljnu represiju nad Muslimanskom braćom. Bratstvo bi izgubilo mnogo članova da je stalo na stranu Saudijaca tokom Prvog zalivskog rata 1991, pa je namera Rijada bila da ih dovede u red (kao i Arafatovu Palestinsku oslobodilačku organizaciju) uskraćivanjem logističke i finansijske podrške.
Stanje se promenilo kada je Hamad ibn Kalifa el Tani svrgnuo svog oca i preuzeo vlast u Kataru 1995. godine. El Tanijeva ambicija je bila da igra u prvoj ligi regionalne politike, pa je s obzirom na to odlučio da finansira Bratstvo, baš kao što oligarsi iz privrede kupuju fudbalske klubove. Pored toga je uložio mnogo sredstava u stvaranje satelitske TV stanice Al Džazira, u čemu je Bratstvo imalo krupnu ulogu. Al Džazira je davala prostor opozicionim pokretima u arapskom svetu – izuzev onih u Saudijskoj Arabiji i, naravno, Kataru, gde se izražavanje nepoštovanja prema kraljevskoj porodici kažnjava doživotnom robijom – čime je brzo stekla ogromnu publiku.
Katarski emir je upotrebom takvih političkih oružja ubrzo izazvao bes saudijske monarhije, zbog čega je rizik umanjio diverzifikacijom i stvaranjem veza sa svim ključnim igračima u regionu. Finansirao je tajnu izgradnju američke baze u El Udeidu nadomak Dohe, a (…)
