Uspomene na slom sovjetskog bloka u periodu 1989—1991. godine uvek su prikazane u formi serije klišea. „Hiljadu devetsto osamdeset i devete godine“, objašnjava britanski politikolog Timoti Garton Eš, „Evropljani su predstavili novi model nenasilne revolucije — plišanu revoluciju “; ukratko, dijametralnu suprotnost onoj tokom koje je zauzet Zimski dvorac u oktobru 1917. Ne postoji bolji primer ovog modela od Čehoslovačke i slavnog disidenta koji se 1989. godine našao na mestu njenog predsednika. Reč je o Vaclavu Havelu, dramaturgu koji je dugo bio u zatvoru kao neprijatelj režima.
Prema ovom tumačenju, liberalna ideologija i njeni predstavnici odigrali su odlučujuću ulogu u pobedi Zapada u Hladnom ratu. Međutim, to tumačenje ne deli ni sam Havel. Kako je priznao još 1989. godine: „disidenti nisu bili spremni. (...) Naš uticaj na same događaje bio je minimalan“. On jeste ukazao na odlučujući faktor, koji se nalazio nešto istočnije: „Sovjetski Savez više nije mogao da interveniše bez rizika da izazove međunarodnu krizu i ukine sve političke novine koje su uvedene perestrojkom [„prestrojavanjem“]“.
Par godina ranije, Garton Eš iskoristio je neologizam „refolucije“, spoj „reforme“ i „revolucije“. da bi objasnio dva isprepletena aspekta perioda 1989—1991: preispitivanje socioekonomske i političke strukture postojećeg sistema u kapitalističkom smislu (što je, u zavisnosti od tačke gledišta bilo revolucionarno ili kontrarevolucionarno), ali kroz reforme sprovedene odozgo. Na primer, Povelja 77 — intelektualni opozicioni front kom je Havel pripadao — pružala je neverovatan otpor „normalizaciji“ okupirane Čehoslovačke, ali nije imala ništa što je nalikovalo konsenzusu oko socioekonomskih pitanja niti se oslanjala na bilo kakvu organizovanu društvenu bazu.
Ipak, demokratske mobilizacije postojale su i u utvrdama ovih režima: radničke pobune iz juna 1953. godine u Berlinu, radnički saveti u Poljskoj i Mađarskoj 1956. godine, „praško proleće“ 1968. godine — nastavljeno kroz klijanje čehoslovačkih radničkih saveta — revolucionarni sindikalizam Solidarnosti („Solidarność“) u Gdanjsku u Poljskoj, 1980. godine. Upravo tu istoriju liberalno tumačenje iz 1989. godine briše i falsifikuje kako bi je prisvojilo predstavljajući je kao antikomunističku. Ovi narodni pokreti nisu se borili za restituciju kapitalizma, već, naprotiv, u ime socijalističkih ideala.
Radnički saveti u Poljskoj i Mađarskoj
Iako je kraj jednopartijskog režima bio popularan, „narodi s druge strane Berlinskog zida“, priseća se filozof Slavoj Žižek, „nisu sanjali o kapitalizmu“ (Le Monde, 7. novembar 2009. godine). Njegov trijumf nije bio izraz volje masa, već izbora komunističkih nomenklatura: odluke da svoje privilegije na osnovu funkcija pretvore u privilegije na osnovu imovine. Iako je ova „velika transformacija“ elita u više navrata izučavana. postojeće studije ne obraćaju pažnju na društvenu bazu nekadašnjih jednopartijskih sistema. Jer kada su se slojevi koji su je činili pobunili, njihov zahtev nije bila privatizacija.
„Možemo se zapitati zbog čega je poljska radnička klasa ona koja, među svim zemljama istočne Evrope, redovno pokreće klasnu borbu, i zbog čega baš sada“, primetio je 1980. godine novinar i bivši poljski komunistički aktivista Viktor Fej. Svaku od velikih poljskih borbi za nezavisnost obeležile su moćne radničke mobilizacije koje su, nakon Drugog svetskog rata, izbijale na osnovu suptilnog odnosa sa poljskom komunističkom partijom (Poljska ujedinjena radnička partija, PURP), ali i sa promenljivom politikom koju je Kremlj vodio prema istočnoevropskim komunističkim partijama.
Tako je nakon raskida 1948. godine između jugoslovenskog vođe Josipa Broza, zvanog Tito, i Josifa Staljina — koji je bio izraz sukoba između želje jednog nacionalnog komunizma za suverenošću i hegemonističke politike Kremlja — došlo do „antititoističkih“ čistki u Poljskoj, Bugarskoj, Mađarskoj i Čehoslovačkoj tokom Praškog procesa.
Nakon Staljinove smrti, javno izvinjenje koje je njegov naslednik Nikita Hruščov uputio jugoslovenskim komunistima i osuda Staljinovih zločina na XX kongresu Komunističke partije Sovjetskog Saveza u februaru 1956. godine, obnovili su nade da će Moskva poštovati ravnopravne odnose, u nacionalnom i socijalnom smislu, koji su u teoriji činili osnovu strukture sovjetskog sveta. Do 1980-ih godina, sve velike demokratske pobune zahtevale su, eksplicitno ili kroz dela, smanjenje jaza između stvarnosti birokratskog tlačenja i socijalističkih principa. Tako je stvaranje radničkih saveta u Poljskoj i Mađarskoj 1956. išlo ruku podruku sa zahtevom za odbacivanjem staljinističkih glavešina; značajni delovi partija u obe zemlje podržali su taj zahtev. Reagujući na ograničenja destaljinizacije SSSR-a, titoistička Jugoslavija 1956. godine odlučila je da podstakne Pokret nesvrstanih i krene da promoviše samoupravljanje (nasuprot centralnom planiranju) kao „jugoslovenski put u socijalizam“.
U Poljskoj, trijumfalni povratak Vladislava Gomulke na čelo PURP-a, u oktobru 1956. godine (on je iz partije bio isključen 1948. godine), dekolektivizacija zemlje i ustupci koje je režim dao episkopatu počeli su da brinu Moskvu. Ipak, to što je poljski vođa javno izjavljivao svoju komunističku pravovernost i obećavao da će poštovati „velikog sovjetskog brata“ nagnalo je Kremlj da se fokusira na dovođenje Mađarske u red. Poljska je izbegla sovjetsku intervenciju, ali njeni radnički saveti su kooptirani, iako je univerzitetima dato samoupravljanje — upravo će pretnja njegovog ukidanja izazvati eksploziju studentskog besa 1968. godine.
Tokom naredne decenije, erupcije radničkih štrajkova protiv namera da se povećaju cene bile su izraz snage povezanosti radničke klase sa dvostrukim simbolom „jednakosti“ i „stabilnosti zaposlenja“, koji je činio osnovu onoga što ekonomista Majkl Lebovic vidi kao (otuđeni) „društveni ugovor“, uz pomoć kog je jednopartijski režim nastojao da stabilizuje svoju vlast, u ime radnika i preko njihove grbače. Socijalističko pravo, koje direktne proizvođače vidi kao vlasnike nad sredstvima za proizvodnju, nanovo se iskazivalo kroz nastanak radničkih saveta u preduzećima, dok su privilegije komunističke nomenklature nailazile na osudu. Vođe nikada nisu bile posmatrane kao legitimni vlasnici. Tek je restitucija kapitalizma nakon 1989. godine istinski demonstrirala njihovu vlasničku moć, u ovom slučaju kroz prodaju fabrika i upoznavanje masa sa kapitalističkom nezaposlenošću.
Dve Solidarnosti
U međuvremenu, partijska država imala je (…)
