Komadi Berlinskog zida koji su 1989. godine padali na zemlju, pokrenuli su širom zapadnog sveta talas optimizma da će liberalna demokratija postati opšteprihvaćen standard jedne nove Evrope, Evrope bez gvozdene zavese. Srbija je pod autoritarnom vlašću Slobodana Miloševića tokom 1990-ih, propustila deceniju euforične obuzetosti demokratizacijom, za razliku od Mađarske, koja se već 1994. kandidovala za članstvo u Evropskoj uniji. Nakon 5. oktobra 2000. Srbija se pridružuje svom severnom susedu na evropskom putu. Tokom prve decenije 21. veka većina građana u ovim nekada (makar deklarativno) socijalističkim zemljama Evropsku uniju vidi kao destinaciju na kojoj čeka prosperitetna budućnost, a Mađarska ubrzo i ostvaruje članstvo u zajednici evropskih država.
Međutim, što dve zemlje dalje odmiču na evropskom putu, to više deluje da on vodi ka budućnosti u kojoj je EU stvar prošlosti. Nasuprot očekivanjima o uspostavljanju liberalne demokratije prema zapadnim modelima, evropski put Mađarske i Srbije se pokazao kao put u autoritarne sisteme u kojima je građanima, iako uživaju partijski pluralizam i druge institucije tipične za liberalne demokratije, ujedno jasno dato na znanje ko je gazda.
Kakva je uloga EU u uspostavljanju autoritarnih režima Viktora Orbana i Aleksandra Vučića, koji su na čelu partija sa različitom istorijom, i država koje su na različitim pozicijama u odnosu prema EU?
Meki autoritarizam
Viktor Orban i njegova stranka Fides su devedesete započeli na liberalnim pozicijama, da bi do danas prešli put do konzervativne desnice. Prva faza političkog delovanja Aleksandra Vučića odvijala se na ekstremnoj desnici, da bi se osnivanjem Srpske napredne stranke smestio na pozicije desnog centra, prihvatljivije kako znatno većem broju birača, tako i Evropskoj uniji. Uprkos razlikama političkih trajektorija današnji režimi Vučića i Orbana dele niz uporedivih karakteristika.
Zapravo, autoritarizam aktuelnog mađarskog i srpskog režima nije nesličan onom koji je praktikovao Slobodan Milošević na čelu SR Jugoslavije i Socijalističke partije Srbije. Objašnjavajući taj sistem u globalnom kontekstu filozof Mark Lošonc piše: „Kao i sve ostale iliberalno-hibridne vođe, Milošević je smatrao da predstavnički (‘demokratski’) sistem institucija nije prepreka, već resurs koji treba iskoristiti. Izričito se trudio da u procese uključi narod već i u trenutku dolaska na vlast 1987. godine“. Isti autor nudi iscrpnu analizu režima Orbana i Vučića kao hibridnih ili mekih autoritarnih sistema u svom radu koji je u trenutku pisanja ovog teksta u pripremi, i na koji se nadalje ova analiza oslanja.
Neki od instrumenata mekih autoritarnih sistema koje podjednako koriste predsednik Srbije i premijer Mađarske su korišćenje demokratskih izbora kao sredstva političke legitimacije; izbegavanje primene direktne i jake represije; delegiranje nasilja ne-državnim akterima; podsticanje polarizacije biračkog tela. Za razliku od diktatura — režima koji su potpuno autoritarni — u Mađarskoj i Srbiji redovno se održavaju izbori. Fides i Srpska napredna stranka ređaju izborne pobede, prvi od 2010, drugi od 2012. godine. Pored oslanjanja na izbore kao sredstvo legitimisanja, obojica lidera prikazuju sebe kao političare koji su u direktnom kontaktu sa narodom: Orban organizuje takozvane nacionalne konsultacije, a Vučić je delimično ispunio svoje obećanje i privremeno je građane primao na razgovor u svojoj predsedničkoj kancelariji.
Obe vlasti se slično odnose prema represiji. Dok bi otvorena, direktna represija prema antirežimskim akterima (opozicija, aktivisti, nevladine organizacije i sl.) bila jedna od glavnih odlika diktatura, Orban i Vučić se suzdržavaju od služenja takvim instrumentom vladanja (što ne znači da ga nikada ne koriste — setimo se policijske brutalnosti na protestima leta 2020. u Beogradu).
Direktno nasilje delegiraju ne-državnim akterima. Na primer, u Mađarskoj je 2016. grupa huligana sprečila članove Socijalističke partije da predaju inicijativu za referendum. Kasnije je utvrđeno da su huligani bili članovi obezbeđenja fudbalskog kluba čiji je predsednik ujedno narodni poslanik i potpredsednik Fidesa. U Beogradu su iste godine maskirana lica tokom noći porušila niz objekata u Savamali i na taj kriminalni način uklonila prepreku pred izgradnjom jednog od ključnih projekata SNS-a, „Beograda na vodi“. Veljko Belivuk, uhapšen 2020. godine, rekao je da su Vučić i njegovi saradnici od njega tražili da kontroliše da se na Partizanovim tribinama ne skandira protiv predsednika Republike i da zastrašuje one koji su organizovali proteste protiv vlasti, pisalo je u transkriptu sa saslušanja u koji su imali uvid novinari Mreže za istraživanje kriminala i korupcije KRIK.
Fides je preko svoje klijentelističke mreže proširio uticaj u medijskom sektoru. Vlasnici većine mađarskih provladinih medija donirali su svoje kompanije Centralnoevropskoj fondaciji za štampu i medije koja je osnovana 2018. godine. U decembru 2018. ta fondacija pod kontrolom vladajuće partije posedovala je 100% akcija na nacionalnom radijskom tržištu i monopol na tržištu (…)
