Od kada je 1990. godine američki politikolog i praktičar vlasti Džozef Naj uveo pojam soft power — „meka moć“ —, ovaj koncept se ustalio kao način da se opiše diplomatija uticaja povezana s liberalnom, američko-centričnom globalizacijom koja danas doživljava kraj pred našim očima. Prisvojena i u Kini i u Evropi, meka moć se dugo provlačila kroz govore političara, ekspertske analize i medijske komentare. U doba velikog naoružavanja, raspada međunarodnog prava i uspona agresivnih etnonacionalizama, meka moć više nema dodir sa stvarnošću — pod uslovom da ga je ikada i imala.
Napad Donalda Trampa na Američku agenciju za međunarodni razvoj (USAID) usmeren je protiv institucije osmišljene za borbu protiv komunizma, a u novije vreme i protiv tzv. „neliberalnih“ režima, kroz širenje laskave slike o „slobodnom svetu“. Umesto težnje da se osvoje srca i umovi, danas preovlađuju odnosi snaga s velikim silama (Kina, Rusija) i gruba dominacija nad „slabima“ (Panama, Kolumbija, Palestina itd.). „Snažni rade ono što mogu, a slabi trpe ono što moraju“ — čuvena maksima Atinjana, koju je preneo Tukidid, savršeno odgovara trampovskoj diplomatiji.
Kritika „meke moći“ ipak ostaje neophodna, jer ovaj pojam — pored teorijske slabosti — više prikriva nego što otkriva geopolitičku dinamiku moći. Koncept je nastao iz unutrašnjeg preispitivanja američke uloge u međunarodnim odnosima posle hladnog rata: globalizacija tokova dovodila je u pitanje „klasične“ politike moći. U svojim radovima iz devedesetih godina, Naj nastoji da otkloni tada rasprostranjenu tezu o američkom padu i da normativno usmeri javnu debatu kako bi se „obezbedio položaj Sjedinjenih Država kao najveće i najmoćnije države do kraja XXI veka“. Meka moć treba da bude ideološko-politički instrument te ambicije. Naj je definiše kao skup nematerijalnih resursa koji proizvode „vidljive, ali neopipljive“ efekte privlačnosti u međunarodnim odnosima, što dovodi do usklađivanja politika sa interesima „dominantne države“. Sve se, prema Naju, oslanja na opštu „privlačnost“ američkih vrednosti, „privlačnost kulture [i] političkih ideala“, kao i na sposobnost da se institucionalizuje poredak koji legitimiše preferencije te države. Budući da „odavno raspolažu velikom mekom moći“, Sjedinjene Države su u stanju da je mobilišu i tako izbegnu „skupo pribegavanje prinudi ili sili“, oslanjajući se na „dobrovoljni pristanak“ drugih društava i država.
Oklop prinude
Ova ideja laska i imperijalnom egu i zdravom razumu. Naravno da je bolje da se drugi priklone vašim željama tako što će ih usvojiti kao sopstvene, nego da ih na to prisiljavate silom. No mehanizmi koji to omogućavaju ostaju dvosmisleni. Još odavno je poznato da pristanak — osim u tiranijama — ne počiva isključivo na autoritarnoj vlasti ni na strahu od nasilja. On se oslanja i — možda pre svega — na uverenje velikog dela stanovništva da je vlast koju neko polaže legitimna. Drugim rečima, postoji međuzavisnost između onih koji vladaju i onih nad kojima se vlada.
Pošto naturalizuje hijerarhiju, legitimizacija dominacije doprinosi onome što su sociolozi Maks Veber, a zatim i Pjer Burdije nazvali „pripitomljavanjem potčinjenih“ — pojmu bliskom onome što se u savremenom rečniku označava kao proizvodnja pristanka. Ovaj poslednji često biva osporavan, a oklop prinude, namenjen upravljanju „opasnim klasama“, uvek ostaje u pozadini. Sama ideja da u političkim i društvenim odnosima može postojati odsustvo prinude izbegava pitanje sukoba i odnosa snaga. Simbolička moć — o kojoj je ovde reč — samo je „neprepoznatljiva, transformisana i legitimisana forma drugih oblika moći“.
Može li u međunarodnim odnosima, sferi koja je po definiciji arena nadmetanja između nejednakih aktera, zaista postojati dobrovoljni pristanak? Problem „meke moći“ nije toliko u tome što se (…)
