Ruski napad na Ukrajinu je izazvao živu raspravu u Austriji o budućnosti neutralnosti zemlje. U maju 2022, grupa od četrdesetak pripadnika vojske, predstavnika privrede i pisaca, među kojima je bio i uticajni romanopisac Robert Menase, je objavila poziv kojim je tražena „otvorena debata“. Zadržati neutralnost pred ruskom agresijom bi bilo „ne samo neodrživo, već i opasno“. Poziv nije neposredno zahtevao prijem u NATO po uzoru na Finsku i Švedsku, ali ga nije ni isključivao. Od tada, glavni mediji u zemlji polemišu o budućnosti spoljne politike: treba li Ukrajini isporučiti oružje, dopustiti tranzit ratne opreme preko Austrije, obučavati ukrajinske vojnike ili učestvovati u uklanjanju mina? Da li je neutralnost, glavno uporište austrijske spoljne politike od 1955, poljuljana?
Ako je verovati izjavama četiri glavne stranke zastupljene u Nacionalnom savetu (donji dom Parlamenta) – konzervativcima Narodne stranke (ÖVP), socijaldemokratima (SPÖ), zelenim i nacional-konzervativacima iz desničarske slobodarske stranke Austrije (FPÖ) – neutralnost pred sobom ima svetlu budućnost. Kancelar Karl Nehamer (ÖVP) je nakon ruskog napada rekao: „Austrija je bila neutralna, Austrija je neutralna i Austrija će ostati neutralna. Što se mene tiče, rasprava je zaključena.“ Samo su je liberali iz Nove Austrije (NEOS), najmanje stranke u Skupštini, otvoreno doveli u pitanje ovaj stav. Ispitivanja pokazuju da 70 do 80% stanovništva, kao i obično, podržava status kvo.
No, šta konkretno podrazumeva ta neutralnost? I pobornici i kritičari ističu da je ona u praksi prilično prilagodljiva. Vlade su decenijama dopuštale preletanje aviona NATO-a preko svog vazdušnog prostora i prolaz američkih tenkova preko svoje teritorije tokom prvog rata u Iraku 1991. godine.
„Moskovska deklaracija“
Iza postojanosti tog načelnog stava, tumačenje neutralnosti se vremenom značajno razvilo. Poput Nemačke, i Austrija je nakon Drugog svetskog rata bila podeljena na četiri okupacione zone. No, za razliku od svog velikog suseda, Alpska republika je uspela da izbegne podelu pregovarajući 1955. godine o sporazumu sa Sovjetskim savezom koji je obećavao Austriji pun suverenitet pod uslovom da se ova zauzvrat izjasni kao „trajno neutralna“. Narečena „Moskovska deklaracija“ je bila preduslov zaključenju sporazuma između Austrije i četiri države Saveznice kojim je potvrđena njena nezavisnost. Iste godine je Skupština usvojila Savezni ustavotvorni zakon o neutralnosti i savezničke vojske su se povukle.
I Nemačka je mogla da krene tim putem. Josif Staljin je 1952. godine predložio zapadnim silama da pregovaraju o ponovnom ujedinjenju pod uslovom neutralnosti. Pojedine vođe demohrišćanske unije (CDU) tada na vlasti u Saveznoj republici, poput Jakoba Kajzera ondašnjeg ministra za svenemačka pitanja, su se izjasnile u prilog ozbiljnom preispitivanju te ponude. No, kancelar Konrad Adenauer, kao i Sjedinjene Američke Države su se tome usprotivile. Iste godine kada je Austrija objavila svoju „trajnu neutralnost“, Zapadna Nemačka je pristupila NATO-u.
U to doba se odluke o neutralnosti, kako u Austriji tako i u Nemačkoj, nisu odnosile isključivo na vojne saveze nego i na ekonomsku politiku. Levo krilo nemačkog CDU-a se odlučilo za srednji put između sovjetske planske privrede i anglosaksonskog kapitalizma: Ahlenski program iz 1947. je predviđao nacionalizaciju ključnih industrija i govorio o „hrišćanski odgovornom socijalizmu“. Adenauer i zapadni saveznici su se potrudili da obuzdaju tu struju i postarali se da velika zapadnonemačka industrija ostane u privatnim rukama – velikim delom pod kontrolom nacističkih kolaboracionista i profitera poput porodica Kvant (BMW), Porše-Pijeh (Volkswagen) i Flik.
Situacija je sasvim različita u Austriji. Dva „zakona o nacionalizaciji“ su 1946-1947. godine predale u ruke društva banke, ključne industrije i energetski sektor. Od tada je zadružno i javno vlasništvo igralo daleko značajniju ulogu u Austriji nego u Nemačkoj. Još i danas, skoro polovina bečkih stanova (...)
